मेरो काव्य सुन्दर बन्छ जब तिमी हुन्छ्यौ (२०५४ सालमा रचिएको गीतिभाव)

मेरो काव्य सुन्दर बन्छ जब तिमी हुन्छ्यौ
मेरोलागि त्यै स्वर्ग हो जहाँ तिमी हुन्छ्यौ

अधूरो हो त्यो सपना जहाँ तिमी हुन्नौ
अपूरो हो त्यो विपना जहाँ तिमी हुन्नौ

सुख तिम्रो मुस्कान हो मिठो तिम्रो अधर
जादू टुना अरु के छ बिना तिम्रो नजर

नशा जाबो केही हैन तिम्रो प्रेम सामु
मौरी तुल्य अस्थिर् मन्को तिमीनै हौ रानू

आगो छ्या के पोलोस् जस्तो तिम्रो बिछोड्
नून् चूक् घाउमा सह्य हुन्छ हुन्न तिम्रो बिछोड् ॥
(२०५४-८-८, रातको एघार बजे)

को होला र म जत्तिको सुखी यो संसारैमा (मिति २०५४।८।२३ मा रचित गीति-प्रणय-भाव)

को होला र म जत्तिको सुखी यो संसारैमा
तिमीलेनै बनाइदियौ आनन्दी यो संसारैमा

निवेदन प्रणयको तिम्रो मैले पाएँ
आज त झलमल्ल देख्छु यो संसारैमा

मनमनै रोजेपनि भन्न चािहं नसकेको
तिमीलेनै भनिदिँदा खुशी यो संसारैमा

आिलंगनमा तिमी हुँदा चुम्दै तिम्रो अधर्
जय होस् भन्छु म त मायाको यो संसारैमा ॥

(रचना मिति : २०५४।८।२३)

जीवन यो (आयोदधौम्यद्वारा विक्रम संवत २०४७ मा रचित कविता)

जीवन यो (कविता)

सम्झेजस्तो हुन्न जीवन
देखे जस्तो हुन्न जीवन
- एक गीतको टुक्रा

जीवन कस्तो छ
यसलाई भोगेर हेर
यसलाई जोखेर हेर
यो तिमीले हेरेजस्तो बोलेजस्तो पटक्कै छैन
जीवन सुस्वादु छैन
चाखेर हेर राखेर हेर
यो त काँचो केराजस्तो टर्रो छ
सुन्तलाजस्तै रसिलो र पोटिलो छैन पटक्कै
जीवन पहरा हो
यो सजिलै फोरिइन्न
नपत्याए कुहिनाले फोर औंलाले कोर
यो त हिराजस्तै कठोर छ
(रचना मिित : २०४७।९।२१)

बुझ र फर्क - वि.सं. २०४९ मा राष्ट्रिय वातावरण कविता प्रतियोगितामा प्रथम पुरस्कार पाउन सफल कविता

कविता
बुझ र फर्क
कवि - आयोदधौम्य (निर्मलमणि अधिकारी)

उजाड बनेको छ पृथ्वी
नीरस र फूङ्ग नेपाल -
कतै नदीमा बगरै-बगर टल्कने त होइन,
मानिसहरुको जीजीविषा धप्धप् बलेर
खरानी त हुन्न हाम्रो संसार !
ए मान्छे हो,
रोक आफैंलाई डढाउन खोज्ने हातहरु,
पछि फर्काऊ विष कुण्डतिर बढेका
तिम्रा ती खुट्टाहरु;
रुखसँग आत्मियता राखेर हेर,
यसका रत्याउने गीतका तालमा नाच त,
त्यसपछि तिम्रा हातहरु
ममतामयी नारीलेझैं
रुखलाई संरक्षण गर्न प्रयोग गर,
भविष्यमाथि बन्चरो नहान,
बुझ र फर्क -
हरित नेपालतर्फ ।

वि.सं. २०४९ मा राष्ट्रिय वातावरण कविता प्रतियोगितामा प्रथम पुरस्कार पाउन सफल यो कविता ऋचा, २०४९ कार्तिकमा प्रकाशित छ ।

व्यथा (कविता)

कविता
व्यथा
बोलुँ -
बोलिपासो,
नबोलुँ -
नबोलिपासो;
जब म चूप हुन्छु
चिच्याउँछौं तिमीहरु
कि योसँग वाणी नै छैन
र जब म बोल्न थाल्छु
टाउको दुख्न थाल्छ तिमीहरुको
कि यो साह्रै बोल्यो
-यो हामी भन्दापनि बढि बोल्यो;
बोलुँ -
बोलिपासो
नबोलुँ -
नबोलिपासो ।
रचना मिति - २०५३।१२।७ बिहीबार, रातको ठीक पौनेबाह्र बजे ।

स्पीकर्स कर्नरमा प्रकाशित

छाङ्ग पिपलटार, मेरो पिपलटार

निबन्ध
छाङ्ग पिपलटार, मेरो पिपलटार
१६।१०।२०४८
छाङ्ग पिपलटार, मेरो पिपलटार, मेरो जन्मथलो, मेरो प्यारो गाउँ ।
कतिले नाम पनि नसुनेका होलान् र देख्ने चिन्ने जान्नेको संख्या झन् कति पो होला ! मान्छेहरुका दृष्टिमा यसको विशिष्टता केही नहुन पनि सक्छ; किनकि संसारका लाखौं गाउँहरुभन्दा पृथक् कुनै खासकुरा यहाँ उनीहरुले नदेखेका हुनसक्छन् । कुरा स्पष्टै छ - यहाँ भगवान् श्रीकृष्ण अवतरित हुनुभएन त्यसैले त यो व्रजभूमि भएन । यहाँ भगवान् श्रीराम अवतरित हुनुभएन त्यसैले यो साकेत मानिएन । अँ, यो पेरिस होइन जहाँ मोनालिसाको मृदु मुस्कानमा मदहोस भएकाहरुले इफेल टावरको गर्व बोकून् । न त यो सदा वसन्त-बहारमा झुम्ने क्वेटा नै हो । यो सँग मोहनजदडो र हरप्पाको जस्तो यश-आर्जन पनि मान्छेले नदेख्लान् । मिश्रको पिरामिडमा आफ्नो प्रतिकृति चियाउने रहर पनि मेरो पिपलटारले लिएन । पिपलटारले सिकन्दर जन्माएर विजयी हुनुको अनुभूतिमा रम्न पाएन । सुकरात अरस्तु प्लेटो नजन्मेको मेरो गाउँ; फ्रायड नित्से माक्स्र नहुर्केको मेरो गाउँ; तर नजिकै दमौलीमा जन्मेका वेदव्यासलाई हाम्रै छिमेकी त हुन् नि भनेर सन्तुष्ट छ यो । भानुभक्तले रामायणको अरण्यकाण्ड रच्दैगर्दा यही बाटो गुन्गुनाउँदै िहंडेको सम्झेर मख्ख छ । शिवभूमि हुन पाएकैमा सन्तुष्ट छ मेरो पिपलटार । मान्छेहरुले थाहा पाउन नचाहेर पो त नत्र पिपलटारको आफ्नै गौरवमय अतीत नभएको कहाँ हो र !
कुनैबेला कश्यप गोत्रीय मेघ ऋषिको नामबाट यो चिनिन्थ्यो जब यहाँ मेघह्रद मेघदह थियो । शायद गजेन्द्रमोक्ष यहीँ भएथ्यो । वासुकी अनन्त कुलीर कर्कट आदिइत्यादि नामका नागराजहरु यहाँ विहार गर्दाहुन् । छेउछाउतिर अनेक भँयर झाँक्रीका थान हुँदाहुन् । थुम्काथुम्कीमा देवी-देवता बास बस्दाहुन् । अनि मेघदहको नीलो गहिराइभित्र के देखेर हो कुन्नि डुल्दै त्यहाँ आइपुगेका कश्यप गोत्रीय ऋषिवर छागलले त्यस दहको पानीलाई पश्चिमतर्फ निकास दिएछन् इन्द्रसँग वज्र मागेर । जब दहको पानी पश्चिमतर्फबाट बग्दैगयो तब मलिलो जमीन भएको फाँट अर्थात् आजको ुम्याग्देफाँटु जन्म्यो । मेघनद आजको म्याग्देखोला ऋषिद्वय मेघ र छागलको गाथा गाउँदै दौडन थाल्यो र आजपनि हाम्रा पौरखी पुर्खाको कीर्ति सुनाउँदै बगिरहेकै छ म्याग्देखोलो - पिपलटारकै छेउबाट । सारा म्याग्देफाँटका प्राणीको जीवनाधारका रुपमा मेघनद हिजो पनि थियो र आजपनि छ । त्यसो त यदाकदा क्रोधित भएर गडगडाउन पनि यसले जानेको छ र त्यस्तोबेलामा धुरुक्क रुवाउँछ यसले । जे होस् म्याग्देले हामीलाई बताइरहेको छ पिपलटारको गौरवमय अतीत । यहाँ भगवान् शिव रम्नु भयो भैरव दगुरे नन्दी-भृंगीहरु खुशीले उफ्रे । सृष्टिकालमा शक्ति र शक्तिमान्को प्रणयलीला यहाँ चल्योहोला । यही म्याग्देका सुसेलीमा लयबद्ध भइरहेका होलान् कति कथा-कुथुंग्रीहरु ।
पिपलटार वास्तवमा समाधिस्थ ऋषिझैं छ स्थितप्रज्ञ । चंगेजको दिग्विजयमा यो निर्विकार रह्यो; तैमुरले भारत तहसनहस पार्दा मेसो पाएनछ; सिकन्दरको उदय र अवशानमा यसले केही प्रतिकि्रया जनाएन । झाँसीकी रानीको शौर्यलाई उतिबेला चिन्न नपाएको बलबाहु चीन जाँदा कोसेली पठाउने मेसो नपाएको चाणक्यको संगत गर्ने अवसर गुमेको - यी कुराहरुप्रति पछुतो छ वा छैन मेरो पिपलटारलाई शंकराचार्य र बुद्धलाई भने चिनेको छ अरे मेरो पिपलटारले । अल्लि पहिले पृथ्वीनारायणको महान् एकीकरण अभियानका बेलामा उनको साथ दिन चाहिँ जागेको थियो; तापनि अधिकांशतः मेरो पिपलटार मूक र ध्यानस्थ रह्यो पद्मासनमानै रमायो ।
अट्टिला जसले हरेक राज्य विजयसँगै एउटा बिहे गर् यो र त्यस्ता बिहेको संख्या चारसय पुगेको थियो उसकोलागि डेन्युबको किनारा जति महत्वपूर्ण थियो; त्योभन्दा महत्वपूर्ण लाग्छ म्याग्देखोलाको किनारा । यहाँ क्षेयास्र जन्मेन यहाँ हरक्युलिस जन्मेन यहाँ शेक्सपियर जन्मेन यहाँ हिटलर जन्मेन । यसको कुनै इतिहासको पानामा नाम नभेटिएला; कुनै धर्मग्रन्थमा यसको महात्म्य नपाइएला - तर दुःखमनाउ छैन । यसको पत्रे चट्टान मुन्तिर उधिन्ने होभने सृष्टिकै कथा छोपिएका हुन के बेर ! पिपलटारको थोरै तर साह्रै उब्जाउ जमीनकालागि कति भुरे-टाकुरे राजा-रजौटाको रगत बह्यो होला । यसको यथार्थ पुस्तकहरुमा खोज्ने होइन हाम्रै म्याग्देलाई सोध्नुपर्छ ।
कुनैबेला औल लाग्छ भनेर गोठमात्रै पनि राखिएछ पिपलटारमा । दिउँसै बाघका गर्जन र मृगशावकका उछलकूद ! देउताले गर्थे रे रखवाली । बाटेकुवामा बाघका डमरु र मृगशावक सँगसँगै पानी पिउँथे रे । कालक्रमसँगै पिपलटारको मोहनी बढ्यो । मान्छेहरुले गोठका ठाउँमा घर बनाए । पत्रे चट्टानलाई बमको विष्फोटले उडाएर मलिला गरामाथि समेत गिटी ओच्छ्याइयो । त्यतिखेर नयाँ जीवनप्रतिको आशाले सबै चोटलाई उफ् सम्म पनि नभनी सह्यो मेरो पिपलटारले । तर म्याग्देखोलाको दुःखमाथि दुःख थपियो । बमको पड्काइले तसर्िएर कहालियो ऊ । आफूमाथि पुल अनि ठाउँ-कुठाउँमा तटबन्धले उँध्मुन्टियो बाँधियो । तर वास्ता गर्ने ध्याउन्नामा थिएन पिपलटार । आधुनिक हुनुमा मजा आएको थियो यसलाई त । परिवर्तनलाई कौतुकतापूर्वक अवलोकन गर्नु र सकेजति अपनाउनु यसैमा रमायो पिपलटार ।
जब म जन्में मेरो प्रथम भेट पिपलटारको माटोसँग भयो । त्यसदिन यहाँको हावाले मेरा फोक्साहरु भरिए । म्याग्देखोलाको पानीले मलाई धोइएको थियो । यहीँको माटोमा उब्जेको अन्नबाट म पोषित भएँ । पिपलटारको काखमा म्याग्देखोलाको ुलोरीुसँगै मैले जीवनगीत गाएँ । मेघ र छागलजस्ता महान् पुर्खाको गाथा म्याग्देको सुसेलीमा सुनेको हुँ मैले । हिजो जब यो आफ्नो यौवनमा थियो त्यसबेला म यसमा पौडी खेल्थें तर आज जब म यौवनमा छु ऊ मसँग केही फर्मायस गरिरहेको छैन । जबकि अधिकार हो उसको ।
मेरो जन्मभूमि पिपलटार कुनैपनि महानगरीभन्दा कम छैन मेरालागि । मेरी आमा र मेरा पिताजीको वात्सल्यसँगै पिपलटार पनि कदापि नमेटिने गरी मसँगसँगै छ । मेरो हृदयको पिपलटार वर्णन गरुँ भनेपनि शब्द पुग्दैन । नाइलको लम्बाइ र अमेजनको चौडाइ अरुहरुकालागि धेरै होला मेरोलागि त म्याग्देखोलानै सबभन्दा लामो र चौडा छ । गंगा जत्तिकै पवित्र मान्छ मेरो हृदय यसलाई । मेरोलागि मेरो पिपलटार स्वर्गभन्दापनि ठूलो छ; पैगम्बरको जन्नत र येशूखि्रष्टको प्रमोदवनभन्दा मेरो पिपलटार नै ठूलो मान्छु म त । मलाई लाग्छकि सबैथोक हो मेरो मातृभूमि । मेरो पिपलटार मेरो मुटुको प्रत्येक धड्कनमा समाहित छ ।

घटना र विचार साप्ताहिकमा वि.स. २०५७ सालमा प्रकाशित

निर्मलमणि अधिकारी आयोदधौम्यको छैटौँ खण्डकाव्य आकाश यसरी खुल्छ

आकाश यसरी खुल्छ
निर्मलमणि अधिकारी आयोदधौम्यको छैटौँ खण्डकाव्य
लेखन मिति ः वि.सं. २०५०।०२।१८ बिहान ८ः०० बजे सुरु भई मध्याह्न १२ः३० मा समाप्त ।
This short-epic has been published already in: Aath Khandakavyaharu Ayod Dhaumyaka (An Anthology of Eight very short epics by Ayod Dhaumya), published by: Taranga Sahityik Abhiyan. यो खण्डकाव्य पनि आठ खण्डकाव्यहरु आयोदधौम्यका (तरंग साहित्यिक अभियान, वि.सं. २०६५) मा संग्रहित छ ।

विषयसूची
१। विषय प्रवेश
२। विदुलाको छट्पटी
३। विदुला संजयलाई भन्छिन्
४। विदुलाको सन्देश ः संघर्ष
५। संजयको विवशता प्रदर्शन
६। संजय आक्रोशित हुन्छन्
७। विदुलाको कूटनीति सम्बन्धी अर्ती
८। उपसंहार

मंगलाचरण
वीणा पुस्तक धारिणी अभयदाता हे श्वेत वस्त्रावृता ।
तिम्रै पाई दया मानिसहरु हुन्छन् खुशी सर्वदा ॥
वाणी स्वरुपा हजुरको गर्छन् सबले तप ।
सकूँ लेख्न काव्य यो गर्दै हजुरको जप ॥
लामो सूँढ अनि हाम्रा कल्याणकर्ता प्रभो ।
करुणा हामीमाथि ठूलो छ तिम्रो विभो ॥
देऊ शक्ति शीघ्र लेखनको भक्त काव्यको हो भनी ।
तिम्रोझैं सुयश फक्रोस् अमर हुन सकूँ अनि ॥
यो देशको पहरा जहाँ
कस्तुरी मग्मगाइरहेछ
यो देशको छहरा जहाँ
श्रीखण्ड जग्मगाइरहेछ
अनि यो देशका फाँटहरु जहाँ
नदीहरु गड्गडाइरहेछन्
र मेरो हिमालपनि देओस्
सम्बल मनको ।
यी देशका कछाड र भोटो फाटेका
मेरा दीन जनता
आधी पेट खाएर
सारंगीझैँ ख्याप्ल्याक्क परेका
मेरा विवश जनता
यी सबको आत्मा साक्षी छ
यहाँ कलम गड्गडाउने छ
खलंगामाझैँ वीरताको
शंखघोष गर्दै जाओस्
मेरो कलमले ।

१। विषय प्रवेश
सूत्रधार १ ः
कथा आज भिनंदैछ यहाँ एक वीर् नारीको
कथासँगै गाइँदैछ प्रशस्ति यहाँ वीर् नारीको ।
माया प्रेम स्नेहकी खानी सधैं नारी
परेदेखि ज्वालामुखी चट्याङ् बन्छिन् नारी ।
एकादेशको कथा हो यो
कुनै देश थियो रे
त्यो देश देश थिएन वास्तवमा
राष्ट्र थिएन त्यो ।
प्रत्येक जनताको हात
बन्दी बनेका थिए
प्रत्येक राष्ट्रवादीको मुखमा
ताल्चा मारिएको थियो
उफ्
कति दुःखदायी हुन्छ पराधीनता
दूर्भाग्य यही थियो
नियति त्यो देशको ।
यन्त्रमानव बनेर
कसैको आदेशको प्रतिक्षामा
बस्थे कतै अक्षम्य गल्ती
हुने त होइन
थाहा छैन कुन बेला
कोमाथि प्रहार पर्छ
खै के थाहा कहिले
बन्दी हुन्छन् जनता
आखिर त्यो देश
पराधिन त जो थियो ।
बारीका डल्लाहरु चिच्याईचिच्याई
स्वतन्त्रताको वकालत गर्थे
नदीका सुस्केराहरु
पीडाको गाना सुनाउँथे
प्रत्येक मनहरु चाहन्थे
ज्वालामुखी बनिदिन र
भत्काइदिन
पराधिनताको दूर्ग ।
िपंजडाको सुगा झैं भएर
विरहिणी झैं रोएर
काल बितेको थियो
पराइको गाँसमा बासमा आशमा
मुटुको प्रत्येक ढुकढुकी बन्धकी भइसकेपिछ
मस्तिष्कका प्रत्येक नशा
व्याज तिर्दैमा गइसकेपिछ
परिणाम के हुन्छ र
यहाँ त्योभन्दा अर्को ।
राजा त्यो देशको राजालाई
के राजा भन्ने
अर्काको तलब खाएर
अर्काको पराधिनता स्वीकारेर
अर्काको कदममा निहुरेर
अनि अर्काको आदेश तामेल गर्दै
बाँच्ने पनि
राजा भनिएला र
त्यसैले त राजा
राजा थिएन
दास थियो ऊ सैन्धवको
देशको प्रत्येक जनता र
प्रत्येक माटोको कण सहित ।

२। विदुलाको छट्पटी

यस खण्डकाव्यको पूर्णपाठ पछि राखिनेछ ।

निर्मलमणि अधिकारी आयोदधौम्यद्वारा लिखित उपन्यास अन्तिम बादशाहको केही अंश

अन्तिम बादशाह

चीनका मंचुवंशीय अन्तिम सम्राटसम्बन्धी लघु-उपन्यास
लेखन मिति ः २०४८ असार २१ गते शुक्रवार - भदौ ३१ गते सोमवार

१

आमा !
हुसुआन तुङ्ग माचुवंशीय राजकुमार आफ्नी आमालाई बोलाइरहेछन् । विचरा उमेर नै के छ र ! भर्खर तोते बोली फुटेको छ । आमा काखमा लिन्छिन् र पुचकार्छिन् । यही मातृ ममत्व कति शक्तिशाली छ भने तुङ्ग मग्न हुँदै निदाउँछन् । महारानी ति स्याङ्ग छोरालाई झोलुङ्गोमा राख्छिन् । निदाएको तुङ्गको अनुहारमा हेर्छिन् उनको मातृत्व भावविभोर हुन्छ । उनी च्वाक्क म्वाइँ खान्छिन् तुङ्गको निधारमा ।
ूए फेङ् ! हुसुलाई हल्लाइदे त । भर्खर निदाएको छ निद्रा बिग्रेला नि फेरि । ल ल आइज ।ू
महारानी ति स्याङ्गले नोकर्नी फेङ्लाई अह्राइन् । उनी त्यहाँबाट महराज भएतर्फ गइन् । महाराजले अघि नै हो नि त बोलाएका । तर उनी आफ्नो प्यारो पुत्रकहाँ बस्दैमा ठिक्क भयो ।
ूमहारानी ! तिमी मेरो आज्ञा पनि अटेर गर्न लाग्यौ होइन हैन च्याङचिङकहाँ जानु पर् यो कि कसो ू
महारानीलाई छासे महाराजले । उनलाई नमिठो लाग्यो । महाराज त यस्तै छन् जहिले पनि बेखुशी भएपछि च्याङचिङकै जिकीर गर्दछन् । ूहुन पनि कति हिसी परेकी छ मोरी ! हुने भए तेजाब छरेर विकृत पारिदिन हुन्थ्यो !ू हीनताबोध भयो महारानीलाई । करैले भनिन् उनले ूक्षमा महाराज !
ति स्याङ्गलाई महाराजको व्यक्तित्व खल्लो लाग्छ । यही महाचीनमा कैयौँ शासकले शासन गरे । यहीँका बादशाहले आफ्नो ध्वजा संसारभर फिँजाए । तर यी महाराज ! खै के महाराज ! खालि महलमा बसेर ति स्याङ्ग र च्याङचिङबीच प्रतिस्पर्धा गराउँदै जुँगामा ताउ लगाउँछन् । लड्न केही जान्या होइन । माचुवंशको त्यो पताका कति ठुन्किइसक्यो । यस्तै हो भने माचुवंशै खतम हुन के बेर !
ूयी महाराज कति कायर हुन् त ! आफ्नो गुमेको माचुरिया फिर्ता लिनु त कता कता अब अन्य भूभाग पनि स्वतन्त्र हुन थाले । छ्या !ू ति स्याङ्गलाई नजानिँदो क्षोभ लाग्यो ।
<>
ूहँ ! के भनिस् रे फेङ् ू महारानी ति स्याङ्ग झसङ्ग भइन् । यो कुरा संभव होला र हिजो दुवै कति रमाइलो रमाइलो कुरापछि छुट्टिएका बिहानै मृत्यु हुन सक्छ र साँच्चै होला र ूठट्टा त गरिनस् ू हकारिन् ति स्याङ्गले । नोकर्नी फेङ् नङले भूइँ कोतार्न थाली । उसका आँखाबाट बररर आँसु खसिरहेको थियो । उसलाई पनि निकै चोट पर् यो । आफ्ना लिली पारेका गोडामा शरीरको भार थाम्दै फेङ्ले भनी ूउता सवारी होस् रे ।
ति स्याङ्गलाई बल्ल यकीन भयो । हिजो कति हँसमुख थिए भने महाराज ! सधैँ रिसाइरहने उनको अनुहार कति उज्ज्वल थियो भने हिजो ! ूहे काल कति निष्ठुरी छस् । भन्दे मलाई त्यति सानो हुसुआन तुङ्गको अभिभावकत्व किन छिनिस् तैँले
ति स्याङ्ग उठ्न सकिनन् । उनलाई अँध्यारो लाग्न थाल्यो संसार । आखिर जे जस्तो भए पनि महाराज एउटा आधार त थिए । तर आज महाराज नभएपछि उनीमाथि जे जस्तो आपत्ति पनि त पर्न सक्थ्यो । हुसुआन त्यो गद्दीमा बस्न पाउने हो कि होइन ! तर उनलाई बूढा मन्त्री हो साङ्गको पूर्ण विश्वास थियो । उसले नूनको ढिको बिस्रने छैन र वफादार अवश्य रहनेछ ।
<>

ूमाचुवंशीय महाराजको आत्माले शान्ति पाओसू
महारानी ति स्याङ्ग प्रसन्न भइन् । जनता महाराजका शोकमा विह्वल छन् । उनीहरुको मनमा पनि माचुवंशप्रति अटाइ नअटाइ श्रद्धा रहेछ । तर … … तर किन यति थोरै छ यिनीहरुको सङ्ख्या ! आफ्ना महाराजको मृत्युमा दुःख प्रकट गर्ने यत्ति न यिनीहरु पनि करकापले पो आएका हुन् कि ।
ति स्याङ्गको मुटु ढुकढुकाउन लाग्यो । ूकतै जनता हामीसँग रुष्ट त छैनन् । बिचरो नाबालक हुसुआनमाथि विपत आइलाग्ने त होइन कतै अरुलाई जितेर हामी यहाँ प्रतिस्थापित भएझैँ अरु कोही पो निस्केछ कि ! हे ईश्वर मेरो हुसुलाई केही नहोस् । सानो उमेर भएपछि पिरलो यही छ त नि । यदि ऊ ठूलो हुँदो हो त म पिरिनु नै किन पथ्र्यो र .

प्रकाशोन्मूख

निर्मलमणि अधिकारी आयोदधौम्यद्वारा रचित तेस्रो खण्डकाव्य क्षात्रमूर्ति जना

निर्मलमणि अधिकारी आयोदधौम्यद्वारा रचित तेस्रो खण्डकाव्य
क्षात्रमूर्ति जना
पौराणिक पृष्ठभूमिमा लिखित खण्डकाव्य
लेखन मिति ः २०४६।०६।२०
पुनर्लेखन मिति ः २०४७।०६।१७

This Kshatra-Moorti Jana is third short-epic written by Nirmala Mani Adhikary (Ayod Dhaumya). It was written in B.S. 2046/06/20 and revised in B.S. 2047/06/17.
This short-epic has been already published in: Aath Khandakavyaharu Ayod Dhaumyaka (An Anthology of Eight very short epics by Ayod Dhaumya), published by: Taranga Sahityik Abhiyan.

१। देश वर्णन
२। युद्धको घोषणा
३। जना-जङ्ग संवाद
४। युद्ध-दुर्ग
५। युद्ध
६। परमपद

सरस्वती प्रार्थना
आऊ माता शारदे तिमी यो पुत्र छेउमहाँ
त्यागेर शरणागत जान्छ्यौ तिमी कहाँ ॥१॥
आमा सरस्वती तिमीलाई प्रणाम मेरो छ है
जाग जाग तिम्रो पुत्रले लेख्न सुरु गर् यो है ॥२॥
लेख्छु तिम्रै भक्तिभावले म यहाँ खण्डकाव्यै पनि
हे शरणागत वत्सला नमस्कार तिमीलाई गरी ॥३॥

१। देश वर्णन
थियो अति सुरम्य देश त्यो प्रकृतिको वर्दान
प्रकृति देखाउने त्यहाँ कौशल आफ्नो महान ॥१॥
च्याँ च्याँ चुँ चुँ गरिकन पक्षी क्रीडा गर्दथे
साँढे ती अति बलवान् आपसमा भिड्दथे ॥२॥
को हो को हो भनिकन कोइली नाची खेली बस्दथ्यो
यस्तो थियो परिवेश त्यहाँ सुख स्वयम् हाँस्दथ्यो ॥३॥
सुन्दरता न्यौछावर जताततै गर्दथ्यो त्यहाँ विधाता
यस्ता नगरीविषे राज गर्थे यशस्वी राजा मान्धाता ॥४॥
नगरी त्यो थियो जगमा अति विशिष्ट कक्षको
सम्झ सम्झ वीरहरु नै त्यसको रक्षक पो ॥५॥
ठूला ठूला अट्टालिकाहरु त्यहाँ बनेका थिए
क्याबात् ती जनले त्यहाँ कमाल नै गर्दिए ॥६॥
बुर्लुक् बुर्लुक् मनोहर मृग नै उपि्रुदिन्छन्
सम्झ हे सौन्दर्य यस्तो मानौँ जादू नै हुन् ॥७॥
पहिले अति विकट त्यस्तो पहाडविषे नै
सहर यति ठूलो लौ हेर आज बन्यो है ॥८॥
हरियाली छ जताततै अनि सुन्दरताको खानी छ
सबै रैति पनि सुखी त्यहाँ कसको के हानी छ ॥९॥
बस्छन् सबजना मिलीजुली एक पूरै भएर
मिल्छन् मिल्छन् आपसमा सहनशील भएर ॥१०॥
हूँ हामी प्रजा यो हाम्रो देश
गर्नु हुँदैन कलह आपसमा विशेष ।
रक्षा गरौँ नत्र बिग्रेला स्वदेश
मिलेर नै बचाऔँ यो देश ॥११॥
भन्ने विचार लिएका
स्वदेशका लागि भनेर खिएका ।
थिए अत्यन्त दुर्धर्ष वीर सिपालु
युद्धका लागि अति नै पिपासु ॥१२॥
रण गर्न सधैँ जमजमाउने
रणैसँग ती रमाउने ।
थिए विचित्र मान्धाताका रैती
न्यायमा थिएन मावली र माइती ॥१३॥
प्रकृतिको वरदान सुरम्य ठाउँ
यसको जोडा जगमा कहाँ पाऊँ ।
सबै जन सधैँ स्वच्छ रहनाले
रोग भाग्यो तिनलाई देखनाले ॥१४॥
सधैँ विजेता विजेता सधैँ नै
कल्पन्थे जितूँ हामीले सधैँ नै ।
राजतन्त्र भक्ति रहेछ साह्रो
विरत गराउनु असाध्य गाह्रो ॥१५॥
धर्म यही हो पालक राजाको
नभन्नु कबै आफ्नो र अर्को ।
बज्रतुल्य थियो मान्धाताको काया
अहो प्रजामा बराबरी माया ॥१६॥
छिमेकी राजा डाहले मर्दथे
शत्रुहरु चाहिँ आँखा तर्दथे ॥१७॥
जनता थिए निष्फिक्री सुखी
रहेन कोही देशभर दुःखी ॥१८॥

२। युद्धको घोषणा
मान्धाताको राज देखी सिक्नु पर्ने थियो
सुखी लोक पार्ने क्यारी बुझ्नु पर्ने थियो ॥१९॥
तर शत्रु पल्टिएछन् आहि्रस गर्दा गर्दै
मान्धातालाई सिध्याउने मतो हेर्दाहेर्दै ॥२०॥
मिलेछन् हरुवा शत्रुहरु जति
सेना असङ्ख्य कति हुन् कति ॥२१॥
लडाइँ गर्ने मन बनाएछन्
सबै मिली मान्धातालाई खबर पठाएछन् ॥२१॥
कि गर युद्ध अब हामीसँग
गुलामी नत्र कहाँ रसरङ्ग ॥२२॥
राजा मान्धाता अचम्मित भए
सल्लाह गर्नलाई सभा नै बोलाए ॥२३॥
लौ है रिपूले हाँक आज दिए
दाँजेर हेर्दा सेना बढी देखिए ॥२४॥
युद्ध गरने कि अहिले नगरम्
सम्झेर बसम् समय बलवान् ॥२५॥
अरुको गुलामी स्वीकारी बसौँ वा
आजाद रहन पटुकी कसौँ हँ ॥२६॥
कसो गर्ने आज यही सोध्न भनेर
बोलाइरहेछु रिपूमर्दन गनेर ॥२७॥
मन्त्री मान्धाताका थिए उज्ज्वल
वीरताले साँच्चै भएका प्रज्ज्वल ॥२८॥
तरबार तिनले लिन्थे साथैमा
ढोग्थे भक्तिले राखी माथैमा ॥२९॥
हे सभासद् जन उठे ती उज्ज्वल
के भन्न लागे सबै सुन्न तत्पर ॥३०॥
हामी हौँ क्षत्रीय लत्रनु पाप हो
जब गर्छौँ युद्ध अगाडि टिक्ला को ॥३१॥
युद्धम् युद्धम् उठे वीरहरु
युद्ध नै सदर जान्दैनौँ अरु ॥३२॥
अकेला हामी भएुनि हौँ बरु
युद्धै गरेर जित्नेछौँ हजुर ॥३३॥
विजयको पताका फहराइकन
आऊँला फर्केर मान्धाताजन ॥३४॥
उठे अनि त जङ्गध्वज त्यहाँ
रिपूमर्दन हुन्छु अब समरमहाँ ॥३५॥
तोपची पनि मै हुन्छु हेर
उडाउँछु शत्रु नगरी देर ॥३६॥
गोली नै गोलीले भूमिलाई छोपौँला
देशकै निम्ति मरौँला मारौँला ॥३७॥
सामान्यजन झैँ शूर वीर हुँदैन
सुन सुन भाइ हो कालले छुँदैन ॥३८॥
तसर्थ हामीले डराउनु ठीक छैन
डराई भाग्नु वीर कर्म हैन ॥३९॥
युद्धको पीडा मान्धाता बुझ्छन्
त्यसैले उपाय केही छ कि गुन्छन् ॥४०॥
आफ्ना सूतसरिका प्रजालाई
भन्छन् ती महाराज आई ।
शिव हरे शिव सैन्य पराइका
अति नै छन् ती बलिया ॥४१॥
रैछन् संख्यामा अगणित ती
ठम्याउन पनि मुस्किल अति ।
हामी छौँ थोरै हे वीर
हुनु पर्ला असाध्य धीर ॥४२॥
हामी छौँ जम्मा आठओटै हजार
उनीहरुलाई हेर्दा बजारै बजार ॥४३॥
बलियाहरुसँग जोरी खोजेर
ठीक छैन कि काललाई रोजेर ॥४४॥
जङ्ग -
हुँदैन बस्नु हामी कातर बनेर
गिराउँला रिपूहरु एक एक गनेर ॥४५॥
थोरै हुँदैमा हार हाम्रो हुँदैन
हजुरको प्रताप इन्द्रले आँक्दैन ॥४६॥
अर्जुन एक्लै कौरब हराए
गाईहरु विराटका झट्टै फर्काए ॥४७॥
पछि हटेर अब हुँदै हुँदैन
लखेट्नै पर्छ छाड्न मिल्दैन ॥४८॥
ती आए हामी मिल्न तयार छौँ
हाम्ले भनेकै हौँ वसुधैव कुटुम्बकम् ॥४९॥
सर्वे भवन्तु सुखिनः हामी भन्दै थियौँ
आज आइकन हामीले यो धोका पायौँ ॥५०॥
जाऊँ अब युद्ध गरौँ गर्नै पर्छ युद्ध
आज यस्तो बेलामा बन्ने हैन बुद्ध ॥५१॥
बुद्धले दिएको त फगत् व्यक्ति धर्म
मिल्दैन त्यो जब आउँछ राजधर्म ॥५२॥
समर भूमिमा सकल शत्रुलाई
तोपले मारुँला ती षठहरुलाई ॥५३॥
आगोको लप्का बनी जानु पर्छ
यो मौकालाई कहाँ फाल्नु हुन्छ ॥५४॥
खेर यो मौका यदि गयो भने
गुलाम् भयो देश् यति कुरा जाने ॥५५॥
नबुझी शान्तिको कुरा नभनौँ
तयारी नगरी बेला खेर नफालौँ ॥५६॥
युद्धको विचार अहिले नत्यागौँ
बित्थामा पिर्ने षठलाई नछाडौँ ॥५७॥
विचार आफ्ना सभासद् राख्दैथे
राजा मान्धाता सोचिरहेथे ॥५८॥
तातो रगत यो सभासद्हरुको
सम्झेका छन् के सोच जनहरुको ॥५९॥
लड्ने त लड्छौँ जित्छौँ वा मर्छौँ
पीडा खप्न नारी शिशुलाई छाड्छौँ ॥६०॥
युद्धले दिने पीडाको त्यो भारी
वास्तै नगर्न सक्छु म कसरी ॥६१॥
सक्दिनँ भनी यत्तिकै छोडौँ कि
लडेर सधैँ स्वाधीनै रहूँ कि ॥६२॥
आठै हजारलाई आगोमा होमौँ त
कसो गरेमा राष्ट्रहित हुनेछ ॥६३॥
घाँटी हेरिकन निल्नु पर्ने हाड
कुइनाले कसरी फोरौँला पहाड ॥६४॥
छिमेकी सबै कसरी मिलेका
हामीलाई मास्न मिले झैँ गरेका ॥६५॥
शत्रुले साह्रै हेपेको देखियो
उज्ज्वलको छाती चरक्क फाटियो ॥६६॥
युद्धै ठीक छ उनी भन्न थाले
हो युद्ध ठीक हो सम्मति सभाले ॥६७॥
युद्धै गर्ने पत्र शत्रुलाई पठाई
कुरा गर्न लागे तयारीलाई ॥६८॥
लेऊ नाम सबै प्रभुजी रामको
अब बाँडफाँड हुनेछ कामको ॥६९॥

३। जना-जङ्ग संवाद
जङ्गध्वजकी पत्नी जना नाम गरेकी
वीर अति नै साक्षात् क्षत्राणी ॥७०॥
जना क्षत्राणी आइन् खुशी भएर
क्षात्रधर्म निर्वाह बेला यो बुझेर ॥७१॥
हर हर महादेव ध्वनि सुनियो
शङ्खघोष पनि चारैतिर गुिाजयो ॥७२॥

जना -
हे मेरा पि्रय हे मेरा नाथ समरमा लड्नु होस्
समरविषे हे मेरा पति सदैव डट्नु होस् ॥७३॥
म पनि जान्छु समरमा हजुर्का साथमा
फर्की आऊँला टेकिकन शत्रुका माथमा ॥७४॥
देशलाई पर्दा नर र नारी अगाडि बढ्ने हो
साथै साथमा दुवैजना जिन्दगी जिउने हो ॥७५॥

जङ्ग -
हे मेरी पि्रया हे मेरी प्राण खुशी म अति छु
स्वधर्म खातिर मरेर पनि खुशी नै रहन्छु ॥७६॥
क्षात्रमूर्ति जना तिमी क्षत्राणी तारा हौ
वीरत्वले गर्दा तिमी धपक्क बल्दछ्यौ ॥७७॥
चन्द्रमा नाथे तिम्रो अघि मलीन देखिन्छ
आकाशको तारा पनि लाजले छेकिन्छ ॥७८॥
तिमीलाई देखी शचीपति पनि इखिन्छ
पाएर तिमी यो मन मेरो अति नै सुखी छ ॥७९॥
हे प्यारी जना समरमा काल् बनी नाचौँला
एक् मुठी प्राण रहेसम्म मजाले हाँसौँला ॥८०॥
म जान्छु जना समरमा घरमै बसनू
घरमै रही तिमीले जना सबै थोक मिलाउनू ॥८१॥
हे क्षात्रमूर्ति हे मेरी प्राण छोरालाई बढाऊ
यो मेरो रत्न नरध्वजलाई वीर है बनाऊ ॥८२॥

जना -
क्षत्राणी हूँ म तयार हुन्छु सधैँ लड्नलाई
कायर बन्नु ठीक छैन नछाड्नोस् मलाई ॥८३॥
आमा बाबु छोरा मिली लडाइँ गरेर
पताका फहराऊँला समर जितेर ॥८४॥
हुन्न है प्यारा मलाई यहाँ अकेली छोडन
निठुरी नहोऊ हे मेरा सुहाग यता त हेर न ॥८५॥
देशको निम्ति गइरहेछौ कसरी छोडूँ म
नरले मात्र गरेर हुन्न कसरी बुझाऊँ म ॥८६॥
मरेदेखि सबैजना मरेर जाने हो
नमरेदेखि शत्रु मारी फर्केर आउने हो ॥८७॥
म पनि आफ्नो अस्तित्व लागि मार्नेछु मर्नेछु
ती दुष्ट वैरी जनलाई सत्यानाश पार्नेछु ॥८८॥
नछाडी लानुस् बिन्ती हजुर जीवनसाथीको
किन छोड्ने पि्रयतम न पङ्गु न त छु भारी पो ॥८९॥

जङ्ग -
हे मेरी जीवन प्राणपि्रया त्यसो नभन
मेरो कुरा सुन त सुन एकै छिन् सुन न ॥९०॥
सुकोमल स्वाभाविक छौ नारी नै भएर
विकराल हुन्छ युद्ध के गछ्र्यौ गएर ॥९१॥

जना -
म नारी रणमा हुन्छु चामुण्डा
नसम्झनू सुकोमल मात्र यो छ ।
मेरो पीर लिई बस्नु महाभूल हो
नलिई पीर बस्ने चाहिँ मान्छे ठूलो हो ॥९२॥
रणमा गई हे मेरा पति कमाल गरुँला
बित्थैमा जोरी खोज्ने तिन्लाई छपक्कै मारुँला ॥९३॥
देशको लागि बलिदान हुनु असाध्य राम्रो हो
अर्काको दास बाँच्नु परे जीवन् के कामको ॥९४॥

जङ्ग -
खुशी छु खुशी धेरै खुशी कुरा त्यो सुनेर
ठीकै पो हो कि जस्तै लाग्छ मनमा गुनेर ॥९५॥
हिँड त हिँड क्याम्पमा जाऊँ लडाइँ है गर्नलाई
निश्चिन्त हुन्छु म पनि त देखेर पि्रयालाई ॥९६॥
युद्धै हो परित्राण सकल जगत्को ।
युद्धै हो कल्पतरु अन्यायीविरुद्धको ॥९७॥
खोइ पुत्र नर कहाँ छ छिटो बोलाऊ
अब देरी नगरिकन यात्रा जगाऊँ ॥९८॥
मिल्यो मतो सबैजना युद्धक्षेत्र गए
त्यहाँ निर्मित दुर्गमा खुश मनले पसे ॥९९॥
उज्ज्वल मन्त्री खुशी धेरै भए
क्षात्र जनालाई धन्यवाद दिए ॥१००॥
आए क्षत्राणी धेर जनालाई देखेर
सकिन्न महिमा उनको लेखेर ॥१०१॥

४। युद्ध-दुर्ग
त्यो दुर्ग थियो विकट ठाउँमा ढुङ्गा र मुढाको
मानौँ थियो अनुभवी लात र मुक्काको ॥१०२॥
ढोकैमा राखिएको तोप थियो है
तोप लिई जाग्रत् भई जङ्ग बस्थे नै ॥१०३॥
अग्लो न अग्लो पहाड्को थाप्लो चढ्नलाई गाह्रो छ
लौ है हेर रिपूले तिन्लाई जित्न गाह्रो छ ॥१०४॥
उज्ज्वल थिए दुर्गका नेता भएका
देखिन्थे तिनी तलतिर आँखा लाएका ॥१०५॥
कति बेला शत्रु आउला सचेत ती थिए
गोलीगट्ठा तयार पार्ने आदेश तिन्ले दिए ॥१०६॥
मन्त्री हूँ म भन्ने अभिमान् तिनमा थिएन
सुनमा सुगन्ध प्रभुले डर तिनलाई दिएन ॥१०७॥
निशाना अचूक अर्जुनको जस्तो
रणमा देखिन्थे पट्ठो काल जस्तो ॥१०८॥
वरीपरी ढुङ्गाखानी शत्रुलाई बसा्रउन
नजिकै थिए मुढा तिनलाई तसा्रउन ॥१०९॥
दुर्ग बनाऊ काम तामेल् हुँदै जाँदो थियो
तलै बस्ने रिपूको त सातो जाँदै थियो ॥११०॥
त्यो शिखर उत्तुङ्ग कस्तो हो कस्तो
हेर्दाखेरिमा टोपी खसिहाल्ला जस्तो ॥१११॥
खोपेर चढे त्यहाँ मान्धाताका जन
शत्रु त पक्कै नसक्लान् नि चढ्न ॥११२॥
गाई गोरु जान पनि अति कठिन
चिल नै पनि भन्छ मैले सकिनँ ॥११३॥
माथिबाट ढुङ्गा र तोप बसा्रउन मिल्ने
तलका गोली त डाँडैले निल्ने ॥११४॥
मानौँ त्यो दुर्ग विश्वकर्मा आई
बनाएर फर्के छन् कि हँ भाइ ॥११५॥

५। युद्ध
मान्धाता जय जय सेनानी कराउँथे
शङ्खघोष सुनेर िसंहराज डराउँथे ॥११६॥
सम्पूर्ण सेनानी लडौँला रहेका
युद्धको मातले मत्त भएका ॥११७॥
घोषणा बिना नै रिपू त्यहाँ आयो
दुर्गमा ताकेर गोली उस्ले दाग्यो ॥११८॥
उज्ज्वलले तत्काल दुर्गलाई बनाए
सेना छन् कति भनेर गनाए ॥११९॥
बेला सम्झेर सकल रिपू बढे
शत्रु कमाण्डर वीर जीत गर्जे ॥१२०॥
नाम नन्दन रिसाहा थिए
जित्ने हो भनी समर मन दिए ॥१२१॥
जङ्गले नरलाई नजिक बोलाए
ढुङ्गा छाडेर पितानेर आए ॥१२२॥
यहाँ छ भनी नर भनिदिन्थे
जङ्ग अड्कल्ले शत्रु मारिदिन्थे ॥१२३॥
भकाभक मरे रिपू सैन्यतिर
नन्दनचाहिँ मान्न लागे पीर ॥१२४॥
उनले नरलाई देखेर हेर
रिपूपट्टि हाहाकार पर्न लाग्यो धेर ॥१२५॥
चलाक थियो ऊ नरलाई मार् यो
नरलाई मारेर पाइला अघि सार् यो ॥१२६॥
जित्छु भनेर साहस लिएको
उज्ज्वल चपाऊँ लालसा भएको ॥१२७॥
पुत्रै मर्दा पनि पीर कत्ति नमानी
शत्रुलाई मार्ने ती वीर अभिमानी ॥१२८॥
क्षात्रमूर्ति जनालाई उनले बोलाए
छोराको काम उनलाई थमाए ॥१२९॥
जना आएर काम सम्हालिन्
युद्धको कर्तव्य शोक बिसर्िइन् ॥१३०॥
जङ्गचाहिँ फटाफट् शत्रु मार्न थाले
उनले दाग्दा नन्दन ढलिहाले ॥१३१॥
शत्रुमा त्रासको लहर् चलिहाल्यो
तर एउटा गोलीले जङ्गलाई लाग्यो ॥१३२॥
जना आफै गएर तोप चलाई
रिपू चपाइन् साक्षात् काली भई ॥१३३॥
देशमा शत्रु देख्दा रिसले बलेकी
गोलीका पीडा पनि सहेर बसेकी ॥१३४॥
रणचण्डी लाग्थिन् ती देशलाई बचाउने
काली हुन् कि कसो हो सबैलाई हराउने ॥१३५॥
रक्तले गर्दा सूर्यझैँ तेजस्विनी भएकी
रिसले कालीसमान् हुर्हुरी बलेकी ॥१३६॥
क्षात्रमूर्ति तिनी थिइन् दुर्गासरी साह्रै कडा
सुदर्शन चक्र लिई मानौँ विष्णु छन् कि खडा ॥१३७॥
दाह्रा किटी किटी रिपू खग्रास नै पारने
राष्ट्रमुक्ति हुन्छ भनी सहसा युद्ध रोजने ॥१३८॥
अद्भूत प्राणी तिनी थिइन् साक्षात् क्षत्राणीसूता
तोप निरन्तर चलाउने गर्ने हैन यताउता ॥१३९॥
चामुण्डा तिनी चण्ड मुण्ड पनि मारने
देवी जगज्जननी मानौँ संसार नै धरने ॥१४०॥
रिसले गर्दा कत्ति संयमित नभएकी
तोपप्रहार बाहेक ध्यान अरु नदिएकी ॥१४१॥
एक्ली आइमाई तोप ती चलाउँछिन्
आवाजैले दागेर यमपुरी पुर् याउँछिन् ॥१४२॥
उनकै पक्षको एक वीर सैनिकले देख्यो
पालो दिनलाई भनी त्यो वीर अघि सर् यो ॥१४३॥
दिदी दिनुस् भनीकन तोप थामी लियो
तपाईँ देखाउनुस् म मारुँला भनी भन्यो ॥१४४॥
जना शत्रु कता छ उसलाई बताउँथिन्
रिपूको पतन हुँदा उनी धेर रमाउँथिन् ॥१४५॥
यस्तै रितले युद्ध चलिरहेको थियो
एक दिन आई गोली उनलाईुनि लागिदियो ॥१४६॥
ती वीर जना भूइँमा घुप्लुक्क लडेकी थिइन्
हर हर महादेव महाघोष गरेकी थिइन् ॥१४७॥
स्वामी र पुत्रका शव नजिकै रहेका थिए
परिवारै बलिदानी इतिहास रचेका थिए ॥१४८॥

६। परमपद
जनाको देहावसान पहिले त अपि्रय भयो
मित्र अनि शत्रुतिर सबको मन नै रोयो ॥१४९॥
सूर्य बादल रोए त्यस्तै चन्द्र पनि रुन लागे
थाहा पाउने सब जनका आँखाबाट आँसू झरे ॥१५०॥
आकाश पीडाले होला साह्रै कालो भइगयो
खोला पनि उत्तिखेरै नरमाइलो रोइरह्यो ॥१५१॥
फेरि विचार सबको मनमा यस्तो आयो
जनाको त जीवन यो अति सार्थक पो भयो ॥१५२॥
उनको वीरताप्रति नतमस्तक सब भए
गुिाजयो जगतभरि जनाको नै जय जय ॥१५३॥
क्षात्रमूर्ति जना खण्डकाव्य समाप्त


NB:
(1)
Nirmal's second short-epic Veerangana Shooraprabha has been already posted in this site.
See below: August 25, 2008.

(2)
Nirmal's first short-epic Tokaha has been already posted in this site.
See below: May 6, 2008.

निर्मलमणि अधिकारी आयोदधौम्यद्वारा रचित दोस्रो खण्डकाव्य वीराङ्गना शूरप्रभा

वीराङ्गना शूरप्रभा
नेपालको ऐतिहासिक पृष्ठभूमिमा लिखित खण्डकाव्य
लेखन मिति ः २०४६।०५।१९
पुनर्लेखन मिति ः २०४७।०६।०८

This Veerangana Shooraprabha is second short-epic written by Nirmala Mani Adhikary. It was written in B.S. 2046/05/19 and revised in B.S. 2047/06/08.
This short-epic has been already published in: Aath Khandakavyaharu Ayod Dhaumyaka (An Anthology of Eight very short epics by Ayod Dhaumya), published by: Taranga Sahityik Abhiyan.

१। पृथ्वीको आज्ञा र हुङ्कार
२। वीरताको शङ्खघोष क
३। वीराङ्गना शूरप्रभा अ
४। वीरताको शङ्खघोष ख
५। युद्धको विभिषिका
६। शूरप्रभाको सपना
७। शिवराम िसंह बस्न्यातमाथि छल
८। मृत्यु सन्देश
९। वीराङ्गना शूरप्रभा आ

प्रारम्भ
कहानी हाम्रो भन्दछु राम्रो गोर्खाले नेपाल बनायो
झण्डा यो उच्च राख्नलाई हेर वीरले ज्यान गुमायो ॥१॥
वीरकी पि्रया ती शूरप्रभा नेपाल गौरव चिनाउन
कथा यो भन्छु हे लोक सुन नेपालै हाम्रो बुझाउन ॥२॥
पहिलो नम गणेशजीलाई अनि वीणाधारीलाई
मेरो ढोग यतिखेर साथै माता पितालाई ॥३॥

१। पृथ्वीको आज्ञा र हुङ्कार
जाग जाग लोक हो एक यो राष्ट्र गर्दिए ।
नेपालआमा खातिरमा धन मन तन अर्पिए ॥१॥
आमा चिच्याई तिमीसँग पुकार हे वीर गर्दछिन्
आए कि अब त सन्तान सोचेर आशमा पर्दछिन् ॥२॥
टुक्रा टुक्रा यी आमा नेपाल आज भइछन् रे
बचाऊ तिमी हे वीर गोर्खामै भर पर्छिन् रे ॥३॥
बाइस चौबीस टुक्रामा हाम्री मातृ जब होलिन्
फिरङ्गीको डरले क्वाँ क्वाँ गरी ती रोलिन् ॥४॥
फुटी एक आपसमा जब हामी छिद्र देखाइदिनेछौँ
फिरङ्गी तुगल मुगल सब देशमा छिराइलिनेछौँ ॥५॥
देशमा छिर्न विधर्मीलाई दिनु हुन्न हुन्न हे
ध्वजा फहराऊ चन्द्र सूर्य उनलाई कोही छुन्न रे ॥६॥
निस्केका छन् परचक्रीहरु ती हामीलाई फुटाउन
कालको कुण्डमा होमिन हामी टुटने किन ॥७॥
आमाको चित्कार अब तिमी सुन छिटो सुन रे
बचाउनु परम कर्तव्य गुन मनमा गुन हे ॥८॥
युद्धको गण्डकीमा तिमीहरु लौ छिटो पौडी खेल
ह्यान त्यान नगर हे वीर खुँडा र तरबार भिर ॥९॥
आँसु माताको गोरखाले पुछ्नु अवश्य पर्दछ
उठ उठ जम्जमाऊ भाइ हो सब कुछ आफै टर्दछ ॥१०॥
छौ यदि सच्चा वीर भने त्यो भेललाई रोक
हर हर महादेव भनिकन विरोधीलाई ठोक ॥११॥
सक्छौ भने भाइ हो आँसु आमाको पुछ
सक्दैनौ यदि भने भन्नु मेरो छैन कुछ ॥१२॥
गरौँ एकीकरण भनेर तिनले सबलाई सूचना दिए
मातृभूमिको रक्षा गर लौ एकीकरण गर भन्दिए ॥१३॥
सुने समस्त वीरहरुले पृथ्वीको हुङ्कार
जा जा रणक्षेत्रमा भनिकन मनले गर् यो टङ्कार ॥१४॥
नारायण यी पृथ्वीका हुन् वीर अति यी छन्
नेपालका खातिरमा भनेर सङ्ग्राम लड्दछन् ॥१५॥
हामी उनैका जनता कम्मर कसी अघि बढ्न
जाऊँ आज हे लोक हो युद्ध क्षेत्रमा लड्न ॥१६॥
ती वीर गोरखाली अनेक बात गर्दथे
वीरताका कुराले ताप सब हर्दथे ॥१७॥
आज्ञा मानिकन धिराजको तिनले
शङ्खघोष गरे खुला दिलले ॥१८॥

२। वीरताको शङ्खघोष क
हामी सन्तान यी जननीको आज सुनौँ चित्कार
लडौँ लडौँ लड्न जाऊँ फुटलाई गरौँ दुत्कार ॥१९॥
मानौँ नारायणको आज्ञा हे साथीहरु
पाए वीरगति लडाइँमा स्वर्ग पाऊँला बरु ॥२०॥
मरे सुनाम र मुक्ति नमरे राज्य आउँछ
डराउनु कालसँग पर्दैन ऊ आफै डराउँछ ॥२१॥
जानै पर्ने कर्तव्य छ है आज हाम्रो
समरमा रिपूसंहार यो नै छ काम राम्रो ॥२२॥
फिरङ्गी ती समुद्र पारिका समुद्र पार नै हटाऊँ
गोघातक इस्लामीलाई पनि दण्ड चखाऊँ ॥२३॥
त्यसै त सकिँदैन नि पहिला शक्ति कमाऊँ
सर्वप्रथम त लोक हो एकीकरण राष्ट्रको गराऊँ ॥२४॥

३। वीराङ्गना शूरप्रभा अ
हाम्रो रौँ रौँमा वीरता अनि देश प्रेम छ
मरे पनि इतिहासमा नाम पक्कै रहन्छ ॥२५॥
यस्तै विचारी वीरहरुले लड्ने नै इरादा गरे
आफ्ना बलिया बाहुमा खुँडा र तरबार धरे ॥२६॥
खबर जब पुग्यो तब बस्न्यात शिवराम खुश भए
पत्रवाहकसँग सब कुरा खोतल्नमा मन दिए ॥२७॥
सुने शिवले जब कुरा पाताली जीव हटाउने
खुशीले मस्त भैगए किन हामी डराउने ॥२८॥
फेरि मन नरमाइलो भयो सम्झेर दुर्गति
इसाइ र मुसलमानका शासन त्यो हिन्दूमाथि ॥२९॥
भारतवर्ष भूमि विशाल पालैपालो विधर्मीले
रजाइँ गर्दा पनि हेर थाम्यो स्वतन्त्रता नेपालले ॥३०॥
टुक्रे फोक्टे रहिरहे फिरङ्गीका आँखा यतै
परेपछि हिन्दू देश जगमा बाँकी रहन्न कतै ॥३१॥
मुक्तियुद्ध बुझे तिनले पहिले एकीकरण गर्ने
भारतवर्ष मुक्त गराउन राष्ट्र बलियो पार्ने ॥३२॥
श्रीमती शूरप्रभाको मुहारतिर हेरे ।
हुन्छ भनी स्वीकृति शिव काजीले दिए ॥३३॥
सुन हे शूरप्रभा म लड्न जाँदैछु
राजा भन्दैछन् टुक्रालाई एक ठाउँमा गाभ्दैछु ॥३४॥
काग भन्दा चङ्ख भै लडाइँ शत्रुसँग गरुँला
पथका बाधा सब ती मरमर्ती चपाऊँला ॥३५॥
देऊ आज तिमी बिदा हे नेपाली वीराङ्गना
म जान्छु मेरी पि्रया हे कोमल अङ्गना ॥३६॥
नगराई अनुहार रत्ति अँधेरो दिई मीठो चुम्बन
बिदा देऊ ूजानुस् पि्रय वीर हामी छौँू भन ॥३७॥
शूरप्रभा ती अति साहसी विशाल हृदयी
पतिको कुरा बुझेर अनि भइन् अति खुशी ॥३८॥
जानै पर्दछ स्वामी हजुरले साम्ब झैँ भएर
म घर हेर्नेछु लक्ष्मणा झैँ निश्चिन्त रहेर ॥३९॥
मेरो पीर हजुरले कबै नलिनु होला
म नारी हूँ नि स्वामीजी डर मलाई के छोला ॥४०॥
आफ्नो धर्म देश बचाउन बलिदान आवश्यक
चिरा भएदेखि यहाँ पाताली रजाइँ चल्दछ ॥४१॥
हिन्दूस्तान पल्लो छेउको उसकै हस्तगत भैगयो
हिजो मुगलको अनि अहिले फिरङ्गीको गुलाम भयो ॥४२॥
म घरमा बसी सबकुछ मिलाऊँला
स्वामी विजयी बनून् भनी म भजन गरुँला ॥४३।
जब मेरा कानमा यी शब्द पर्ला हजुर भागेको
गृहप्रवेश गर्दा मेरो शव हुनेछ चिता मागेको ॥४४॥
जब अरु सबले बस्न्यातको नाममा नाक खुम्च्याउँछन्
अति हुनेछ यो दिलमा छोराले मृत भेट्टाऊलान् ॥४५॥

४। वीरताको शङ्खघोष ख
जाग जाग वीर हो देशको सम्मान गर्न हे
आमा पुकार्दछिन् बाबु छ्या नामर्द नबन रे ॥४६॥
सपार्नलाई वीर हो आउने छैनन् अरु
बिगार्नेलाई हराउन सकूँ गर प्रार्थना बरु ॥४७॥
पूर्व पश्चिम उत्तर दक्षिण एकगट्ठा पारेर
विश्वमा हामी बाँच्नेछौँ हाम्रै ध्वजा फहराएर ॥४८॥
आज सब समरेच्छुक शीघ्रातिशीघ्र हिँड
एकीकरणको लडाइँमा शत्रुहरुलाई गिँड ॥४९॥
गोरखकालीको जय वीर हो अघि सरुँ
लड निडर भाग्नेछन् कपटी ती स्याल्हरु ॥५०॥
५। युद्धको विभिषिका
हे वीर हो पृथ्वीको इच्छा विस्तारवाद नसम्झनू
आफ्नो देशको बचाउ हो लौ युद्धमा गम्कनू ॥५१॥
युद्ध सुरु भइगयो आठ कोस टाढामा
शत्रु सेना खोज्न थाले हतियार छ कहाँ ॥५२॥
शिवराम िसंह बस्न्यात खै गोरखाली सेनाका नायक
तिनलाई मार्न सकियो भने पर्नेछ पायक ॥५३॥
ऊ ऊ तिनै पो हुन् कि हाम्रा महान् रिपू
ताक हेर्दै बस्नु पर्छ मार्न सकिन्छ कि िकंतु ॥५४॥
हाम्रो बलबुताले नभेट्न पनि सक्छ
होनहार दैवको अघि कस्को के लाग्छ ॥५५॥
ओहो ती त साथी बलिया साह्रै रहेछन्
लड्नलाई गोर्खेतिरबाट कार्तिकेयझैँ आएछन् ॥५६॥
यस्तै यस्तै कुरा हुँदा उनै शिव आइपुगे
आगाका ती डढेलाले धेरैलाई डढाइदिए ॥५७॥
मार् मार् काट् काट् जय हो रणभूमिमा गुन्जन्थ्यो
लड्दै लड्दै थकित भई मर्ने क्षण गन्दथ्यो ॥५८॥
दुवैतिर थिए महान् धेरै वीर नहट्ने आपसमा
दुवै उत्तिकै जुझारु इज्जत आफ्नो राख्नमा ॥५९॥
एउटा चाहन्थ्यो एकीकृत नेपाल अर्को त्यस्को विरुद्धमा
अनेकौँ धन जन स्वाहा भयो नेपाली नेपाली युद्धमा ॥६०॥
कालको दृष्टि पर् यो ती वीर जस जसमा
आगोको फिलिङ्गो बसे्रन ती कसमा ॥६१॥
आमै बाबै ऐया आत्थु मरेँ मरेँ हरिहर
स्याल कुकुर मान्छे गिद्ध थिए त्यहाँ बराबर ॥६२॥
पृथ्वीको खटन परी वीर शिव आइपुगे
एक एक गरी तिनले धेरै शत्रु गिँडिदिए ॥६३॥
हातमा छ एउटा खुकुरी नाङ्गो चम्चमाउने
अनेकौँ वीरको रगत पिउनलाई तिर्खाउने ॥६४॥
धेरैको टाउको त्यसले टाढा टाढा उछिट्ट्याइदियो
अगस्तीझैँ बनेर अनि तातो रुधिर पिइदियो ॥६५॥
जति मारे पनि उता सलह झैँ लड्न आउने
लडाइँको टुङ्गो नाइँ कहिले हो त यो सकिने ॥६६॥
लड्दा लड्दा गोर्खाली हतोत्साह हुन थाले
कायर स्याल हुइयाँ बुर्लुक् बुर्लुक् भाग्न थाले ॥६७॥
वीर शिव गोर्खाली ती सेनालाई समाल्दथे
कायर छेरुवा पङ्गुलाई अभय पनि दिँदै थिए ॥६८॥
सम्झन्थे रणमा तिनी शूरप्रभाको कथनी
मनमनै गाउँथे उनी वीरताको कहानी ॥६९॥

६। शूरप्रभाको सपना
ए मेरा छोरा नाहर केहर छिट्टो यता आऊ
धोकल र अभिमानसहित सपना यो सुनाऊँ ॥७०॥
सुन मेरा पुत्र म सपना कहन्छु
बाचा गर हे छोरा धैर्यशील रहन्छु ॥७१॥
अचम्म बाबु हो पत्याउनै गाह्रो छ है
तरै पनि भयले मेरो मन थरर्र काम्छ है ॥७२॥
सुन बाबु यतातिर किन टोलाउँछौ
सुन्दै नसुनी सपना किन के सोच्दछौ ॥७३॥
वीराङ्गना मणि ती शूरप्रभा भन्दछिन्
आँखामा भयको प्रशस्त भाव देखाउँछिन् ॥७४॥
सुतेपछि सपना देखेँ ठाउँ मांस रक्तले लत्पत
लडाइँ गर्दै वीर अनेक काट्थे रिपू हत्पत ॥७५॥
कुकुरहरु विकराल स्वरमा ती भुक्दथे
मृत मनुष्यका मांस पाई स्याल हुइया रमाउँथे ॥७६॥
गिद्ध कौवा भुर्र भुर्र रमाउने लास ठुँगिकन
त्यस बेला मन मेरो के भयो होला भन ॥७७॥
एक वीर देखेँ मैले तिम्रा पिताजी जस्तै
उहाँ रिपू संहार गर्ने मतिर हेरेर हाँस्तै ॥७८॥
आफ्ना कौशलले उहाँले बागी सखाप पार्नुभो
आफ्नो खुकुरी चुमेर अनि दापमा राख्नुभो ॥७९॥
छिटो कति ओहो उहाँले हात चलाउने
कहाँ मिल्दो हो अवकाश आँखा पनि झिम्काउने ॥८०॥
लड्दा लड्दै वहाँ एक पुरुष सामु पुग्नुभो
यता सुन बाबु हो विकराल रुप देख्नुभो ॥८१॥
लामा दाह्रा उसका डर लाग्ने के विधि
म त झसङ्ग भएँ कस्को हो यो निधि ॥८२॥
त्यसले दारा धसी अट्टहास बहुत गर् यो
च्वाट्ट काटी टाउको हाय मेरो सुहाग हर् यो ॥८३॥
अट्टहास गरी गरी लात्ती हान्यो शरीरमा
हाँस्यो मतिर हेरी म परेँ पीरमा ॥८४॥
हाँसेर उसले मलाई निल्न भनी मुख बायो
झल्याँस्स म ब्युझँदा धर्ती यो थर्थरायो ॥८५॥
बाहिर म आउँदा स्याल पनि करायो
मेरो मन डरायो बाबु होस हवास हरायो ॥८६॥
काग का का करायो पट्टाइ लाग्ने स्वरमा
कुखुरीहरु बासे विभत्स फट्फटाउँदै खोरमा ॥८७॥
छोरा सबैले आमाको सङ्केत के हो बुझे
बाबुको हाल के भो मनमा बहुत पीर लिए ॥८८॥
नरुनुस् भनी ती अभिमान केहर सम्झाउँथे
हो आमा नरुनुस् नाहर धोकल फकाउँथे ॥८९॥
के थाहा तिनलाई संसारमा के भइसक्यो
तिनको जन्मदाता आज कहाँ गइसक्यो ॥९०॥

७। शिवराम िसंह बस्न्यातमाथि छल
अनेक तवरले समर बढ्दै बढ्दै गयो
योद्धाहरुको रगतले समरभूमि अतृप्त भयो ॥९१॥
एक समय जब ती सुतेका त्यो मौकामा
उज्यालो देख्दा हेरे शत्रुहरु ढोकामा ॥९२॥
बत्ती बाल्दै शत्रु त्यहीँ आइपुगे
तब ती पापीले सहसा काललाई ढोगे ॥९३॥
ओठ फर्फरायो शिवको रिसले निकै घेरिए
खुकुरी झिकेर ती वीर शत्रु मार्नलाई सुरिए ॥९४॥
अगाडि बढेर उनले उचाल्दा आफ्नो खुकुरी
रफूचक्कर भयो त्यो उज्यालो तत्घडी ॥९५॥
आँखा तिर्मिराई उनी अलमल्ल जब परे
छोपी मौका वैरीले जीवन शिवको हरे ॥९६॥
बाबु हो नडराइकन निडर लडाइँ गरनु
यही सन्देश अन्तिम बुझेर समर डटनु ॥९७॥
मारिए ती काजी हाय युद्ध होइन गरी छल
प्रदिप्त चेहराले लेखे अन्तिम पत्र लगाई बल ॥९८॥

८। मृत्यु सन्देश
ए पत्रवाहक यता आ लौ खबर मलाई सुना
ढिलो पटक्क नगरेर छिटो भने है दुगुना ॥९९॥
साह्रै व्यग्र म छु रणको खबर सुन्नलाई
तसर्थ सक्य चाँडो भन् ढिलो मन पर्दैन है ॥१००॥
हाम्रा ती सैनिकहरुले हार जीत के पाए है
तेरो मुहार निन्याउरो बज्र नै पर् यो कि खै ॥१०१॥
शिवराम िसंह बस्न्यात, तिनलाई स~ाचै होला
ती वीर जबतक रहन्छन् गोर्खालाई कस्ले छोला ॥१०२॥
काम फत्ते भयो कि लौ न छिटो बता
रसद पो खतम भयो कि चिठी छ खै कता ॥१०३॥
धत्तेरी किन हे आँसु देख्दछु आँखामा
कतै बाघ त भेटिनस् लाछि तैँले बाटामा ॥१०४॥
बडाराजा हाम्रा पृथ्वी गद्दीनसीन ती थिए
पत्रवाहकले तिनलाई जङ्गी सलाम त्यहाँ दिए ॥१०५॥
महाराज भनी तिनले सबै खबर सुनाइदिए
सुन्दा ती धिराज त विस्मित र दुःखी भए ॥१०६॥
लोकहित हेतु सब जीवन नै अर्पिएका
युगधर्म बुझी राष्ट्र एक पार्न त_िम्सएका ॥१०७॥
प्रजालाई प्यार अति मनमा उनको कति हो
वीरलाई झन् हृदयमा स्थान विशेषै थियो ॥१०८॥
बस्न्यात शिवराम त उनका भरोसा थिए
मरणको उनको खबरले दिमागै भयो निस्क्रिय ॥१०९॥
त्यस्ता महान वीर नै हरे समरमा ढले
हामीलाई युगौँसम्मलाई महान् बाटो मिले ॥११०॥
शूरप्रभा बाहिर निस्कनोस् आवाज तिन्ले सुनिन्
किन होला आज हे मनै मनमा गुनिन् ॥१११॥
चिठी रहेछ पृथ्वीको पढिन् तिनले जब
सब कुरा तिनलाई छर्लङ्ग भयो अब ॥११२॥

९। वीराङ्गना शूरप्रभा आ
बाबु हो आऊ निस्क तयार म भएकी छु
आज समरमा जान हेर म कसिएकी छु ॥११३॥
बुझ म हूँ दुर्गा उमा संसारकी मातर
अब चण्डमुण्ड संहार नेपालको खातिर ॥११४॥
भाला खुँला खुकुरी चलाउने म वीराङ्गना
नहेप्नू मनुवा अब सम्झेर कोमलाङ्गना ॥११५॥
ज्वाला हूँ म त हे हुङ्कारले धूम्र मार्दिन्छु
भ्रामरी हूँ सहस्र भ्रमर साथमा धर्दछु ॥११६॥
म हूँ काली करालवदना हाँसी हाँसी डढाउने
मै हूँ महावीराङ्गना सबको सातो उडाउने ॥११७॥
गर्छु संहार दुष्टको मै अगाडि बढ्दछु
गोर्खाली वीराङ्गनाहरुको प्रतिनिधित्व गर्दछु ॥११८॥
हूँ म शिवरामकी शूरप्रभा सहधर्मिणी
मार्नेछु रणमा महिषहरु क्रोधित भई अति ॥११९॥
अब िसंहिनी बनेर मरमरी चपाउने छु
शत्रु मारी विरहलाई सधैँलाई धपाउने छु ॥१२०॥
मारी तिनलाई जगमा सद्धर्मलाई जिताउँछु
पतिले झैँ म पनि धर्म दीप जगाउँछु ॥१२१॥
युगमा हाँक्ने युगलाई कबै एक निस्कने
पृथ्वी यी युगद्रष्टा शिव यिनलाई चिनने ॥१२२॥
आवाज दिने भए यिनी तर कर्म हो युगको
यिनलाई बुझ्ने शिव अरु वीरले बुझेको ॥१२३॥
जाऊ तिमीहरु सब हे डरलाई झट् त्यागेर
धिराज एक िसंह बदला तीन डमरु आयौँ भनेर ॥१२४॥
जब म लडी लडी शत्रुलाई खतम पार्नेछु
छलले मारिएका पतिको बदला चुकाउनेछु ॥१२५॥
लेऊ नाहर लेऊ केहर ए अभिमान र धोकल
लेऊ मेरो खुँडा तरबार गरेकी छु भाकल ॥१२६॥
आऊ नारीजन पनि युद्धमा जाऊँ हामी पनि
मारौँ ती शत्रुहरुलाई तरबारले हानी हानी ॥१२७॥
नत्र तिम्रा पति र पुत्रको रगत त्यो खेर जाने भो
जुर्मुराऊँ हामी सबै अब देशका लागि बाँच्ने हो ॥१२८॥
जब नारीहरु उठेर अगाडि सर्लान् देशको खातिर
हाँस्नेछिन् यी माता नत्र रोएकै छन् यति खेर ॥१२९॥
सुनेर हुङ्गार प्रभाको नारी धेर जम्मा भए
खुँडा खुकुरी भिरेर तिनले गोरखकाली जय गाए ॥१३०॥
नाहर केहर अभिमान धोकल र गाउँलेहरु
मिलेर शान्त गराए थपिए अरु अरु ॥१३१॥
माता ती धन्य शूरप्रभा सबको अहम् जगाइन्
लडाइँ टुङ्गियो गोर्खा पक्षमा इज्जतलाई बचाइन् ॥१३२॥
पृथ्वीको पत्र उनले पाइन् पत्रवाहकद्वारा
अति आनन्दमा परिन् सुनेर पत्र व्यहोरा ॥१३३॥
हे शूरप्रभा तिमी हौ गोर्खाकी शिरोमणि
वीरताका प्रतिमूर्ति माता दुर्गासरिकी ॥१३४॥
वीराङ्गना शूरप्रभा खण्डकाव्य समाप्त

NB: Nirmal's first short-epic Tokaha has been already posted in this site.
See below: May 6, 2008.

Words of Felicitation to Prithvi Narayan Shah, the Supreme Leader of Unity

by: Ayod Dhaumya

1.

That was a dream of a mother -

A day comes once in one era,

that day had come

in the form of your mother's dream,

to that mother who swallowed

'Surya-Narayan'[1] in her dream,

and, gave the birth to 'Prithvi Narayan'[2]

in her waking moment,

My commemorations to that mother,

My approbations to that mother,

My commemorations and approbations

to that day as well.

2.

The era gave birth to you

You gave birth to an era,

The history asked for you

You created a history by yourself;

you were precisely the person of your mother's dream

which came true,

and the motherland obtained her worth;

To such a land,

My commemorations

My approbations.

3.

You, the leader of unity!

My land is glittering eminently

by your supreme leadership

being blest, being virtuous,

you are adorable, you are Great.

By the saga of your glory and valour -

our history remains

glorified and exemplary.

4.

You have become 'Partha-Sarathi'[3]

by providing us the Knowledge of Geeta[4]

in the form of your Divya Upadesha[5],

You in yourself have become 'Partha'[6]

by fighting the battle for national unity;

(Thus) You - Prithvi Narayan -

a collective form of 'Nara'[7] and 'Narayana'[8];

My commemorations to you

My approbations to you.

Translated by: Shashi Bhandary

Source: The Supreme Leader of Unity (An Anthology of Poems). Edited by: Kanchan Pudasaini. Published by: Vishnu-Chandra Pudasaini Vangmaya Mandir, Kathmandu. Thrid edition, 2007.

---

[1] Sun generally accepted as God.

[2] 'Prithvi' denotes mother earth and the suffix 'Narayan' denotes the God. Hence Prithvi Narayan.

[3] The name given to Lord Krishna in the Hindu epic Mahabharata.

[4] The teachings delivered by Lord Krishna to Arjuna in Kurukshetra (Mahabharata).

[5] denotes divine prescript or noble teachings, title of a book consisting Prithvi Narayan's teachings.

[6] Arjuna of Mahabharata.

[7] Human

[8] Lord Vishnu, the preserver of the World

निर्मलमणि अधिकारी आयोदधौम्यद्वारा रचित पहिलो खण्डकाव्य टोकाहा

टोकाहा
मौलिक खण्डकाव्य
मिति ः २०४६।०४।०७
This Tokaha is first-ever short-epic written by Nirmala Mani Adhikary. It was written in B.S. 2046/04/07. This short epic has been already published in: Aath Khandakavyaharu Ayod Dhaumyaka (An Anthology of Eight very short epics by Ayod Dhaumya), published by: Taranga Sahityik Abhiyan.
१। सुदर्शनको जन्म
२। मृत्युस्मरण
३। सुदर्शनको जीवन
४। सुदर्शन जन्मस्थान जान्छ
५। महाशून्य

सरस्वती प्रार्थना
आमा सरस्वती तिमीलाई प्रणाम मेरो छ है ।
गर्दै भक्तिभाव तिम्रो यो खण्डकाव्य लेख्छु है ॥

१। सुदर्शनको जन्म
ऐया नि बाबा मरेँ नि मरेँ मुटु नै खायो नि
दुख्यो के दुख्यो पेट नै दुख्यो व्यथा है लाग्यो नि ॥१॥
मुटुको टुक्रो आयो आयो दुखाई मलाई
मानो भन्यो नखाइकन छाड्दिनँ तँलाई ॥२॥

बचाऊ बचाऊ मर्दिनँ म त बचाऊ हे मलाई
निठुरी मानव छोडेर मलाई हेर्दछौ केलाई ॥३॥
गास र बास छोडन खोज्छ यो मेरो परान
लौ लौ मानव छिटो छिटो मलाई धान न ॥४॥

ए दाजु भाइ ए मान्छे हो नकोर सलाइ
त्याजेर तिम्ले कसबाट के पाउँछौ र हाइ ॥५॥
ए पापी जन सुन न सुन यता सुन न
गर्भिणीको चित्कार सुनी मनमा गुन न ॥६॥
अनेक तरहले रुन्थिन् ती आमा गर्भिणी
सूँडिनी चाहिँ फुङ्कार गर्छे हो कि सर्पिणी ॥७॥
वरिपरि असङ्ख्य जन उभेर बस्याछन्
यस्तो लाग्छ बिचरीलाई मिलेर डस्याछन् ॥८॥
रुन्छिन् बरा ती आमा सहायता पाउँछु कि भनेर
अरु चाहिँ हाँस्न लागे रोएको सुनेर ॥९॥
मार् यो नि मार् यो मुटुले मार् यो रुन्थिन् ती आमा
विचरी प्रसव व्यथाले नै पर् यो नि धामा ॥१०॥
ऐया र आत्था गर्दा गर्दै बालक चिहाँ गर् यो
सकस यति धेरै पछि बालक त्यो झर् यो ॥११॥
मेरो छोरो राम्रो रैुछ आमाको मनमा पर् यो
उज्ज्वल मुहार उसको सँगै माताको प्राण गयो ॥१२॥
लल्याक् लुलुक् तिनी भइन् सास् फेरी लामो
छाड छाड मनुवा हो छाड जाने बाटो ॥१३॥
हर् यो हर् यो यसले हर् यो विध्वंश नै गर् यो
अलच्छिना परेछ छोरो यो पापी मोरो ॥१४॥
भनेर सब खासखुस गर्दथे त्यहाँ हे
कालले भन्यो ए मोरा मोरी बाटो त छोडिदे ॥१५॥
प्राण हेर लिएरै गयो ती प्यारी आमाको
मन कति रोयो होला अकेला मामाको ॥१६॥

धुरु धुरु रोई रोई ती आँसु पुछ्दथे
वरिपरि आँमामा दृष्टि भूत्कालको देख्दथे ॥१७॥

२। मृत्युस्मरण
सात् महिनाअघि ती ज्वाईँ हेर ओछ्यान परेका
श्रीमती गर्भिणी छ मर्छु कि डरेका ॥१८॥
डाक्टरजीलाई बोलाऊ न सकस्मा म परेँ
आँखा पनि सेतै देख्छु लौ न नि म मरेँ ॥१९॥
मरणमा हुँदा पनि तिनी लिन्थे गर्भे चिन्ता
म मरेँ भने यी श्रीमती र सन्तान्लाई के होला ॥२०॥
ज्वाईँको मृत्यु सम्झेर टोलाउँदै रहेका
बैनीको मृत शरीरअघि दुःखी भएका ॥२१॥
आँखाभरि आँसु पार्थे कष्ट पाएर
ज्वाईँ बैनी मरेको सम्झी मन गथ्र्यो हाहाकार ॥२२॥
डाक्टरजी आई जाँचिकन औषधी लेख्दिए
उता र उता गरिकन सुइले घोच्दिए ॥२३॥
ऐया र आत्था झन् बढ्दै गयो घट्ने त होइन
मर्छु क्या डाक्टर बाँच्नलाई मन नै मान्दैन ॥२४॥
हुटिट्याउँ भई कहिल्यै पनि सगर नथाम्नू
भवितव्यको अगाडि कहिल्यै पाइला नचाल्नू ॥२५॥
जललाई जलमै थललाई थलमै मिल्न दिनू रे
नदीको वेगसँगै हिँडनु बुद्धिमानी हे ॥२६॥
त्यसैले अब मर्छु म मलाई मर्न नै दिनुस
बचाउँछु हठ लिई सुइराले नघोच्थुस ॥२७॥
नचल मानव छोडिदेऊ दाल्न छोड हे मलाई
काल आई सुनाइसक्यो लानेछु तँलाई ॥२८॥
पृथिवी तिनी थरर्र कामिन् फूलहरु मुर्झाए
हिमालय पहाड रोए जूनहरु डराए ॥२९॥
चन्द्रमा चन्द्रिका हीन भए प्रकाश हराए
जेठान र श्रीमती मिली कोलाहल मच्चाए ॥३०॥
रोगले जर्जर त्यो देह हेर तुनुक्क तन्केथ्यो
पानी एक घुट्की पिई सधैँलाई थन्केथ्यो ॥३१॥
चिहाँ गरी बालक रोयो झसङ्ग मन भयो
बल्लतल्ल मामाको होस ठेगानमा आइपुग्यो ॥३२॥
बच्चा थियो असरल्ल मान्छे कराउने
टोकाहा हो भनिकन छुन डराउने ॥३३॥
मामा थिए ती हेर कता कता हराएका
बहिनीको शोकले गर्दा मुर्छामा परेका ॥३४॥
मामा सोचनमा कता कता हराउने
बालक रुँदा निस्केन कोही उसलाई टिठाउने ॥३५॥

३। सुदर्शनको जीवन
बाबु मरेका थिए सात महिना अघि हेर
हात मिलाए यमसँग जीवन्लाई पछारेर ॥३६॥
आजचाहिँ जन्मदातृ मरेर गइछन्
घरको श्री खतम भयो लक्ष्मी रहिछिन् ॥३७॥
फुङ्ग भयो घर हेर गृहिणीविहीन भई
रुँदी हुन् यही सम्झेर तिनी मरेर कहाँ रही ॥३८॥
चिहाँ चिहाँ रोयो बालक दूध् पिउन नपाई
खुच्चिङ्ग मोरा भन्थे सब टोकिस् मातालाई ॥३९॥
घाँटी नै सुक्यो मुख नै सुक्यो निर्दोष बालकको
मर्ने बेला आएको हैन त्यो सानु लालको ॥४०॥
निस्कन्छे कि दयावान् हूलविषेमहाँ
ए देवी माता दुर्गे तिमी गयौ कहाँ ॥४१॥
हूलमा एउटी नारी निस्की निस्की रे
लौ अब मेरा दूधका धारा तैँले पिएस् हे ॥४२॥
तनतनी दूध पियो भोको उसले
भन्थे सबै नारीलाई छर्नुपर्छ पानी कुशले ॥४३॥
परवाह नगरी उसले दूध खुवाइदिई
दयालु त्यस नारीले जीवन दानै दिई ॥४४॥
तर्खरमा सब लागे शवलाई उठाउने
लगिकन मसानमा तिनलाई डढाउने ॥४५॥
चिता जल्यो हुरुरुरु गरिकन मात्तिँदै
मलामी सब हाँस्न लागे आगोसँग पात्तिँदै ॥४६॥
पोली खाक बनाए तिनले त्यो जीर्ण लासलाई
दया माया लागेन त्यहाँ मलामी कसैलाई ॥४७॥
एक आमालाई त्यहाँ आगोले सखापै पार् यो
निष्ठुर हाय कालले एउटी ममतृ हर् यो ॥४८॥
त्यो टुहुरो बच्चो चाहिँ नारीले पालिथी
टुहुरो हो बाँचोस् भन्ने सोच राखिथी ॥४९॥
मामाचाहिँ आफैसँग लान नै चाहन्थ्यो
पहिले उस्ले दिइन दिन्थी र किन पो ॥५०॥
परन्तु मामाले लग्यो आफ्नो भान्जालाई
त्यो बच्चो मामा घर गयो नारीलाई गलाई ॥५१॥
हातको सम्पत्ति गुम्यो नारीको मनमा परेछ
धत्तेरी उसको मनमा लोभले बास गरेछ ॥५२॥
सुक्न लागी नारी त्यो बालकको लोभले
दिनदिनै गलिहाली गुमाइको क्षोभले ॥५३॥
गरेकी आशा रैुछे त्यसले अर्काको सम्पत्ति
त्यसै बेला कालले लग्यो कस्तो आपत्ति ॥५४॥
मरी गई त्यो नारी हेर दुर्गतिसाथमा
टोकाहा नाम झन् ठप्पा लाग्यो बालक्को माथमा ॥५५॥
पहिले गर्भमा उसले बाबुलाई चपाइदियो
जन्मेर आमा र नारीलाई यम्पुरी धपाइदियो ॥५६॥
यो टोकाहा हो कुरा चल्यो बालकविरुद्ध
केटो थियो मामा घरमा रहेको खुरुक्क ॥५७॥
केटाकेटी अरु कोही थिएनन् घरमा
केटो थियो शोभायमान त्यहाँको धरामा ॥५८॥
न्वारानमा राखे नाम मामाले सुदर्शन्
पछि गई होलान् कि त भान्जा प्रतापवान् ॥५९॥
सुदर्शन ठूलो भयो तीव्र तीव्र बढेर
ज्ञानी भयो ऊ तीक्ष्ण बुद्धिले गरेर ॥६०॥
मामा माइजु छोरा भन्थे प्यारले उसलाई
आदर गथ्र्यो सुदर्शन मान्यजन् सबलाई ॥६१॥
तारिफ थियो उसको रमाइलो ठाउँमा
क्या बात् भन्थे गाउँले सुरम्य गाउँमा ॥६२॥
खेतबारी थियो अधियाँ त्यस दूर गाउँमा
मामा जान्थे स्याहार्थे भान्जाको जन्म ठाउँमा ॥६३॥
मातुलत्व भरिपूर्ण हृदय उनको थियो
सुदर्शन हुन् आफ्नै सद्बुद्धि मनले दियो ॥६४॥
हे मामा जान्छु र आउँछु म माटो चुमेर
गर्छु प्रणाम जननीलाई ईश्वरी भनी नुहेर ॥६५॥
आमा ती हुन् अत्युच्च हे प्रकृतिकी प्रेयसी
जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरियसी ॥६६॥
आमा खुस बनून् हाम्रो कर्तव्य कर्तव्य रे
माटामै सब जगत छ यही सम्झ सम्झ हे ॥६७॥
दर्शन जन्मभूमिको बढिया मलाई जँच्तछ
पुगेर मात्र फर्किहाल्छु के पो बिग्रन्छ ॥६८॥
एक समय सुदर्शनले यस्तो मामालाई भन्यो
मामाले मौन रही के होला मनमा गुन्यो ॥६९॥
जानु किन भन्दा सुदर्शन पटक्कै मानेन
जाँदैन बिग्रने केही पनि ठानेन ॥७०॥
मामा र माइजु घरमै रहे सुदर्शन हिँड्यो नि
जन्मस्थान जाँदाखेरि त अनर्थ भयो नि ॥७१॥

४। सुदर्शन जन्मस्थान जान्छ
गयो सुदर्शन लिएर भरिया
थिए उसका लिबास बढिया ॥७२॥
उसलाई यस्तो रुपमा देखिकन
छक्क परी हेर्न लागे ती गाउँलेजन ॥७३॥
त्यै टोकुवा हो कि कसो हो
मान्छे हेर्दा उस्तै लगभग देखियो ॥७४॥
छक्क खायो ऊ टोकुवा भन्दा बारबार
हैन म टोकुवा करायो ऊ रिसाएर ॥७५॥
सुदर्शन नाम मेरो सुदर्शन पो हूँ
के को टोकुवा म टोकुवा कहाँ हूँ ॥७६॥
कसलाई टोकेँ र मेरो नामै टोकुवा
मनपरी भन्ने हैन ए मोरा पछुवा ॥७७॥
मान्छे एउटा भीडबाट बाहिर निस्किएर
पापी अधमले सबै त्यहाँ गयो बताएर ॥७८॥
तोरी फूल पहेँलै सुदर्शनले वरिपरि
घात आत्म गरुँ कि सोच्यो घरिघरि ॥७९॥
व्यग्र अति भो मन थाम्न उसले सकेन
मान्छे त्यसले हरि हरि बताउनै जानेन ॥८०॥
त्यहीँबाट ऊ आयो पागलजस्तै बनी
हाँस्यो त्यसपछि हा हा म टोकुवा भनी ॥८१॥
रोटी एकोहोरो कहिल्यै पाक्दै पाक्दैन रे
मान्छे चोटले एकोहोरो पिसिई रहन सक्दैन रे ॥८२॥
भरिया हजुर भनी सुदर्शनलाई थमाउँदा
बुद्रुक्क उप्रुी हिँडेथ्यो उसलाई लडाउँदा ॥८३॥
सबै हेर्थे टोकुवा लायक असाध्य रहेछ
त्यस्तो बालक आज हेर कस्तो असल् भएछ ॥८४॥
तैपनि अभागी तैँले आमा बालाई टोकिस्
दूध चुसाउने नारीलाई पनि त तैले खाइस् ॥८५॥
कोइली चरी को हो को हो भनी प्रश्न गथ्र्यो
सुदर्शन हूँ म यही ऊ जिद्दी गथ्र्यो ॥८६॥
आज बरा पापी भनी धिक् पाउँदै थियो
यस्तै यस्तै खलबलमा दिन उसको बित्यो ॥८७॥

५। महाशून्य
रट्दा रट्दा सुगा पनि सीताराम गाउँछ
सुन्दा सुन्दा मान्छे पनि हो कि जस्तै मान्दछ ॥८८॥
सुदर्शन मध्याह्नमा टोकुवा यही सुन्दथ्यो
साँचै नै हूँ के त म मनमनै गुन्दथ्यो ॥८९॥
पर् यो उसको मनमा हूँ टोकुवा म हे
म मरे पिता माता फर्किएलान् त के ॥९०॥
रातमा पनि उसलाई निद्रा आएन पटक्क
टोकेँ माता पिता र जीवनदाता मन खान्थ्यॊ कटक्क ॥९१॥
मरुँ क्यारे अब म उसको मनमा जाग्यो
भरिया त्यो साथीतुल्य बाधा हो कि लाग्यो ॥९२॥
सुदर्शनले हँसिया लिई प्रहार आफैलाई गर् यो
रगत धेरै बग्नाले त्यहीँ नै ऊ मर् यो ॥९३॥
मर् यो सुदर्शन हे मामा र माइजु
खबर दिऊँ भनी आज म आएछु ॥९४॥
यति सुनी मामा माइजु ढले त्यहीँ
भान्जालाई सम्झेर प्राण त्यागे उहीँ ॥९५॥
घच्घच्याउँछन् अरु उठ छिटो उठ ए
तर उठ भन्दा भन्दै प्राणचाहिँ उडेछ हे ॥९६॥
महाशून्य महाशून्य भयो हेर जताततै
महाशून्य बेगर त छैन केही त्यहाँ कतै ॥९७॥

टोकाहा खण्डकाव्य समाप्त

book by Nirmala Mani Adhikary (Ayod Dhaumya)

New book by Nirmala Mani Adhikary (Ayod Dhaumya).

Title of the book: Ath Khandakavyaharu Ayod Dhaumyaka
(An Anthology of Eight very short epics by Ayod Dhaumya)

genre: poetry

poet: Ayod Dhaumya (Nirmala Mani Adhikary)

language: Nepali

publisher: Taranga Sahityik Abhiyan
(Taranga Literary Movement)

ISBN: 978-9937-8086-0-6

Price: NRs. 75, IRs. 50

"Ayod Dhaumya" is pen name of Nirmala Mani Adhikary.

Visit all these sites:

http://nirmalamani.blogspot.com/

http://sadharanikarantheory.blogspot.com/

http://nirmalam.blogsome.com/

http://maharshidhaumya.blogspot.com/